«Χαρακτήρες» ονομάζουμε τα πλασματικά πρόσωπα που συναντάμε στα λογοτεχνικά έργα, κυρίως στα πεζογραφικά. Άλλες ονομασίες τους είναι: «πρόσωπα» ή «δρώντα πρόσωπα», «ήρωες».
Πρώτος ο Αριστοτέλης διακρίνει τους χαρακτήρες του αρχαίου δράματος σε καλούς («σπουδαίους») και κακούς («φαύλους»).
Οι σύγχρονοι μελετητές δέχονται ότι οι ήρωες των λογοτεχνικών κειμένων δεν υπάρχουν έξω από τον κόσμο των λέξεων και δεν είναι σε καμία περίπτωση πραγματικοί· απλά αναπαριστούν αληθινά πρόσωπα, με βάση συγκεκριμένα μυθοπλαστικά τεχνάσματα, ανάλογα με τις προθέσεις του δημιουργού τους.
Η διαδικασία που ακολουθούμε κάθε φορά που γράφουμε ένα αφηγηματικό κείμενο, έχει ως εξής: κάθε πρόσωπο δεν είναι παρά μια υποθετική και διαρκώς μεταβαλλόμενη κατάσταση. Συνδέουμε διάφορα αποσπασματικά και σκόρπια στοιχεία, που προέρχονται από άλλους είτε από προσωπικές μας παρατηρήσεις· και φτιάχνουμε στο νου μας ένα σύνολο, που έχει ελάχιστες πιθανότητες να μείνει αμετάβλητο και να αντιστοιχεί στην αλήθεια.
Γνωρίσματα που αποδίδονται στους χαρακτήρες
Το πιο βασικό στοιχείο είναι το όνομα, το οποίο λειτουργεί και ερμηνευτικά (π.χ. αλληγορικά ή συμβολικά ονόματα, προσωνύμια, ανώνυμοι ήρωες, κτλ.). Μετά είναι η εξωτερική του εμφάνιση, οι κινήσεις ή χειρονομίες του, καθώς και οι χώροι ή το περιβάλλον στο οποίο κινείται.
Κάθε πλασματικός ήρωας χαρακτηρίζεται από τις λέξεις, τις πράξεις και τις σχέσεις του, την επιρροή άλλων χαρακτήρων πάνω του και φυσικά από τον αφηγητή, απ’ το φίλτρο του οποίου περνούν υποχρεωτικά και όλα τα προηγούμενα.
Κάθε χαρακτήρας έχει ιδιαίτερα γνωρίσματα που τον κάνουν να ξεχωρίζει και παράλληλα εκπροσωπεί κάτι πολύ ευρύτερο από τον εαυτό του.
Πως ξεχωρίζουμε τον πρωταγωνιστή («ήρωα») μιας αφήγησης;
Μόνο εάν πληροί μια δέσμη πέντε κριτηρίων:
α) ο προσδιορισμός: το κεντρικό πρόσωπο μας παρουσιάζεται με όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες.
β) η κατανομή: επανέρχεται στην ιστορία πολλές φορές και είναι παρών στις περισσότερες κρίσιμες στιγμές
γ) η ανεξαρτησία: το πρόσωπο είναι αυθύπαρκτο μέσα στην ιστορία
δ) η λειτουργία: προβαίνει σε πράξεις αποκλειστικά δικές του
ε) η σχέση: διατηρεί κάποια σχέση με όλα σχεδόν τα πρόσωπα της ιστορίας
«Σφαιρικοί και επίπεδοι χαρακτήρες»
Ο Βρετανός πεζογράφος και κριτικός E. M. Foster, διέκρινε τους χαρακτήρες σε «επίπεδους» και «σφαιρικούς». Οι πρώτοι δημιουργούνται με βάση μία μόνο ιδέα ή ιδιότητα, διευκολύνουν το συγγραφέα και αναγνωρίζονται εύκολα από τον αναγνώστη· οι δεύτεροι είναι πιο αναπτυγμένοι, συνδυάζουν πολλά γνωρίσματα, συχνά ανθεκτικά, και πρέπει να μπορούν να εκπλήσσουν τον αναγνώστη και να είναι απρόβλεπτοι- με τρόπο πειστικό. Κατά το Foster, το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι το πιο βασικό κριτήριο για να θεωρήσουμε ένα χαρακτήρα σφαιρικό. Ο Foster έχει απόλυτο δίκιο, όταν λέει ότι και τα δυο είδη χαρακτήρων έχουν ίση αξία, καθώς είναι εξίσου απαραίτητα σε όλα τα έργα, στη σωστή αναλογία.
Στην ίδια λογική βασίζεται και η διάκριση των χαρακτήρων σε στατικούς και δυναμικούς: οι πρώτοι μένουν σε γενικές γραμμές σταθεροί σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης και δε μεταβάλλονται, ενώ οι δεύτεροι εξελίσσονται. Και οι δύο κατηγορίες συνυπάρχουν σε όλα τα λογοτεχνικά έργα. Ειδικά όμως σε ό,τι αφορά τους στατικούς χαρακτήρες υπάρχει μια ιδιαίτερη περίπτωση, ο λεγόμενος «τύπος»: πρόκειται για ένα χαρακτήρα του οποίου τα γνωρίσματα όχι μόνο παραμένουν τα ίδια σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης αλλά αντιπροσωπεύουν τον υψηλότερο βαθμό ενός προτερήματος ή ελαττώματος (π.χ. ο φιλάργυρος).
«Μοντέλο δράσης»
Ο Γάλλος μελετητής A.J. Greimas κατέδειξε το λεγόμενο «μοντέλο δράσης» κάνοντας τη διάκριση ανάμεσα σε «δρώντες» και «δράστες». Οι δρώντες ορίζονται ως γενικές κατηγορίες, που λανθάνουν πίσω από κάθε αφηγηματικό κείμενο. Είναι περιορισμένοι σε αριθμό και σταθεροί. Οι δράστες είναι αυτοί που στο επίπεδο του λόγου επενδύουν με συγκεκριμένες ιδιότητες τους δρώντες. Αλλάζουν από έργο σε έργο και είναι αναρίθμητοι.
Πιο συγκεκριμένα, ο Greimas διακρίνει μόνο 6 δρώντες οι οποίοι βρίσκονται πίσω από κάθε αφηγηματική ιστορία: το Υποκείμενο (ο πρωταγωνιστής), που θέλει να αποκτήσει το Αντικείμενο, ο Πομπός που βοηθά το Υποκείμενο να συνειδητοποιήσει την επιθυμία του για το Αντικείμενο, ο Δέκτης που λαμβάνει το μήνυμα του Πομπού, ο Βοηθός που συμπαραστέκεται στον αγώνα του Υποκειμένου και τέλος ο Αντίπαλος που προβάλει εμπόδια.
Τρόπος παρουσίασης χαρακτήρων
Δύο είναι οι βασικοί τρόποι: ο άμεσος και ο έμμεσος.
Στην πρώτη περίπτωση, το αφηγηματικό πρόσωπο προσδιορίζεται απευθείας, συνήθως με κάποιο επίθετο που δηλώνει ιδιότητα, είτε από τον αφηγητή, είτε από κάποιο άλλο χαρακτήρα, είτε από τον εαυτό του. Δεν υπάρχει αξιοπιστία του χαρακτηρισμού διότι εξαρτάται από την προέλευσή του και πρέπει να ελεγχθεί.
Σε ό,τι αφορά τη δεύτερη περίπτωση, η έμμεση παρουσίαση επιτυγχάνεται με πολλούς τρόπους. Μέσα από τη δράση του, το λόγο του, την εξωτερική του εμφάνιση ή το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινείται.
Είμαι ο Δημήτρης Δραγούνης. Συγγραφέας των βιβλίων «Η έπαυλη των νεκρών» και «Στοιχεία Συγγραφής», όπου το τελευταίο μόλις κυκλοφόρησε. Αγοράστε το από τις εκδόσεις Φυλάτος και θ’ αποσταλεί με δωρεάν ταχυδρομικά σπίτι σας. Ακολουθήστε με στην ιστοσελίδα μου http://www.dragounis.wordpress.com για να λαμβάνετε πρώτοι τα νέα μου
Δημήτρης Δραγούνης 